सोभियत संघ, साम्यवादी कम्युनिष्टहरूको द्वैध चरित्र र तत्कालीन शासक जोसेफ स्टालिनमाथि व्यङ्ग्य गरिएको बेलायती साहित्यकार जर्ज अरवेलको चर्चित उपन्यास एनिमल फार्म (१९४५) का हरफ हुन् यी । तर, रूसमा सन् १९१७ को ‘अक्टोबर क्रान्ति’ पछिको कम्युनिष्ट सत्ता स्थापनाको ठीक सय वर्षपछि मुलुककै पुरानो प्रजातान्त्रिक पार्टी नेपाली कांग्रेसले यही आख्यानकै कथावस्तु चरितार्थ गरेको छ ।

प्रसंग १० र २१ मंसीरमा तय प्रदेश र प्रतिनिधिसभाका उम्मेदवारका सम्बन्धमा छलफल गर्न २० असोजमा बोलाइएको कांग्रेसको बैठकको हो । बैठकमा महामन्त्री डा. शशांक कोइरालाले अहिले समानुपातिक सांसद् बनेकालाई अबको प्रतिनिधिसभा निर्वाचनमा समानुपातिक उम्मेदवार नबनाउनेलगायत प्रस्ताव पेश गरेका थिए ।

स्वागतयोग्य भन्दै प्रस्ताव पारित पनि भयो । तर, पछि निर्णय पुस्तिकाको निर्णय नं. ४ को (क) ‘हाल समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीबाट सभासद्/सांसद् बनेका व्यक्तिहरूलाई आसन्न प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनमा अपवाद बाहेक समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीतर्फको उम्मेदवार बनाइने छैन’ लेखियो । एकाएक कहाँबाट आयो यो ‘अपवाद’ ? बैठकमा उपस्थित केन्द्रीय सदस्यका अनुसार निर्णय सुनाइँदा ‘अपवाद’ उल्लेख गरिएकै थिएन । कांग्रेसजनकै लागि यो आश्चर्यको विषय थियो ।

महामन्त्रीको प्रस्तावमा सबैभन्दा आपत्ति जनाउनेमा थिए, केन्द्रीय सदस्य प्रकाशशरण महत । उनले एकातिर प्रत्यक्षतर्फको टिकट पनि नपाउने अनि अर्कातिर समानुपातिक उम्मेदवार पनि बन्न नपाउँदा धेरैलाई अन्याय हुने जिकिर गरेका थिए । दुई–दुई पटक समानुपातिक सांसद् बन्न सफल महतको पार्टी सभापति शेरबहादुर देउवाको आडमा तेस्रोपटक सांसद् बन्ने लोभमा यस्तो कुतर्क बुझन गाह्रो छैन ।

सभापति देउवाले महतलगायत आफूनिकटका केन्द्रीय राजनीतिमा प्रभाव राख्नेहरूलाई सहज हुने गरी निर्णय गराउने वचन दिएको पनि बताइएको छ । तर, पार्टीमा समान हैसियत र योगदान दिएकाहरूलाई बेवास्ता गरी आफ्नालाई मात्र काखी च्याप्दाका परिणामबारे भने कांग्रेस नेतृत्वले ध्यान नदिएको देखिन्छ । मापदण्ड सबैलाई समान हुनुपर्छ । त्यसमाथि पनि कांग्रेस जस्तो लोकतान्त्रिक पार्टीको नेतृत्वलाई यो पाच्य हुदै हुन्न । २५ असोजमा गठित कांग्रेस संसदीय समितिले टिकट वितरणलगायतका मुद्दामा आश र त्रासबाट प्रेरित नभई न्यायिक निर्णय गरेमा भने गतिलो नजिर स्थापित हुनेछ ।

प्रत्यक्ष निर्वाचनबाट मात्र सबै वर्ग, क्षेत्र, जात र समुदायको प्रतिनिधित्व नहुने भएकैले समानुपातिक व्यवस्था गरिएको हो । यो एक हिसाबले आरक्षण नै हो । तर हामीकहाँ समानुपातिक कोटालाई दलभित्रका पहुँचवालाले ‘नैसर्गिक हक’ झैं ठानेका छन् । लाग्छ, समानुपातिक सीट भनेको जिउनी हो । प्रत्यक्ष निर्वाचनमा पराजित हुने निष्कर्षका साथ आजीवन समानुपातिकमा आरक्षण खोज्नु आत्मपरीक्षणमा पूर्णतः असफल हुनु हो । राजनीतिप्रतिको बेइमानी र अक्षमताको प्रमाण पनि हो ।

लोकतन्त्र भनेको आदर्श मात्र होइन, चरित्र पनि हो । त्यसैले कुनै दल वा व्यक्ति कति लोकतान्त्रिक छ भन्ने कुरा व्यवहारबाटै देखिन्छ । तर, यतिवेला आफूलाई घोर लोकतन्त्रवादी दाबी गर्ने तर व्यवहारमा निरंकुश, लोभी कतिपय कांग्रेस नेता पुनः समानुपातिकको भाग खाने दाउमा छन् । जो हिजो पदमा रहँदा सामन्ती व्यवहार गर्थे, जनतालाई दास ठान्थे, आज उनीहरू नै समानुपातिकको दौडमा छन् । जनतामा जान खुट्टा कमाउने तर आफूलाई लोकतान्त्रिक भन्न नथाक्ने त्यस्ता कथित नेतालाई दण्डित गर्ने वेला यही नै हो । कांग्रेस नेतृत्वसँग सत्कार्यको अभूतपूर्व अवसर आएको छ ।