बाढीको शिकार
- मुकेश पोखरेल
गैंडा मात्र होइन, सुनसरीस्थित कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षबाट यो निकुञ्जमा सारिएका १२ वटामध्ये दुई वटा अर्ना पनि बाढीकै कारण भदौको अन्तिम साता मरे । स्थलगत अवलोकन गरेको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागको टोलीले पनि पोषणयुक्त खानाकै अभावमा अर्ना मरेको निष्कर्ष निकाल्यो । गोबर जाँच गर्दा अर्नाको पेटमा कीरा तथा जुका पाइएको थियो । “बाँकी अर्नाको स्वास्थ्य परीक्षण गरी पोषणयुक्त दाना–पानी खुवाउन शुरू गरिएको छ”, निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत रामचन्द्र कँडेल भन्छन् ।
अर्ना संरक्षण गर्नका लागि भन्दै २०७३ माघमा कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षबाट १२ र ललितपुरस्थित सदर चिडियाखानाबाट तीन गरी १५ वटा अर्नालाई निकुञ्जमा स्थानान्तरण गरिएको थियो । तर, चिडियाखानाबाट लगिएका अर्नाहरू भने गत जेठमै मरेका थिए । चिडियाखानाभित्र घरपालुवा जनावर जस्तै दाना–पानी खुवाएर राखिएका अर्ना प्राकृतिक वातावरणमा बाँच्न नसकेको कँडेल बताउँछन् ।
गैंडा र अर्नासँगै बाढीले कति वन्यजन्तु विनाश पर्यो यसको तथ्यांक निकुञ्जसँग छैन । निकुञ्जका सूचना अधिकृत नुरेन्द्र अर्याल बाढीले एक हजारभन्दा बढी वन्यजन्तु बगेको अनुमान गर्छन् । बाढीपछि निकुञ्जको स्थलगत अध्ययन गरेका वन्यजन्तुविद् डा. शान्तराज ज्ञवाली पनि बाढीका कारण जनावरको बासस्थान र चरण क्षेत्र बगरमा परिणत भएको बताउँछन् । “६० प्रतिशतभन्दा बढी जनावरलाई क्षति पुगेको देखिन्छ”, डा. ज्ञवाली भन्छन् ।
बाढीले बगाएर भारतको वाल्मीकिनगर पुर्याएका सात वटा गैंडा निकुञ्जले फिर्ता ल्याएको थियो । एउटालाई भने नवलपरासीस्थित त्रिवेणीबाट ल्याइएको थियो । ल्याउन नसकेपछि अहिले पनि दुईवटा गैंडा वाल्मीकिनगरमा र एउटा त्रिवेणी क्षेत्रमा छ । यस बाहेक बाढीबाट हराएका र मृत्यु भएका जनावरको यकिन विवरण भेटिंदैन ।
सन् २०१५ मा गरिएको गणनामा निकुञ्जभित्र ६०५ वटा गैंडा रहेका थिए । तर, त्यसयता गत वर्ष कञ्चनपुरस्थित शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा पाँच वटा र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा आठ वटा गैंडा स्थानान्तरण गरिएको थियो । निकुञ्जका अनुसार, हरेक वर्ष ५०–६० वटा गैंडाका बच्चा जन्मन्छन् ।
निकुञ्ज सुरक्षार्थ खटिएको सेनाको बटुकदल गणले बाढीपछि ११७ चित्तल, दुई रतुवा, ४६ मृग, पाँच जरायो, १२ हरिण र तीन बँदेल विभिन्न ठाउँमा मृत फेला पारेको थियो ।
झ्न् जोखिम
संरक्षणकर्मीहरू, वन्यजन्तु संरक्षणका लागि आगामी दिन झ्नै चुनौतीपूर्ण रहेको बताउँछन् । जलवायु परिवर्तनको असरले वर्षाको अवस्थामा परिवर्तन भएको छ । लामो समयसम्म खडेरी पर्ने र एकै पटक ह्वात्तै वर्षा हुन थालेका कारण तल्लो तटीय क्षेत्रमा बाढीको समस्या देखिएको छ ।
जल तथा मौसम विज्ञान विभागका महानिर्देशक ऋषिराम शर्मा २७ साउनमा चितवनको राप्ती क्षेत्रमा २४ घण्टामै ४९६ मिलिमिटर वर्षा भएको बताउँछन् । “एउटै स्थानमा १६० मिलिमिटर वर्षा हुँदा नै बाढी वा डुबानको खतरा हुन्छ”, उनी भन्छन् ।
वन्यजन्तुविद् डा. ज्ञवाली जलवायु परिवर्तनका कारण लामो समयसम्म पर्ने खडेरीले गर्दा लाग्ने डढेलो र अतिवृष्टिले आउने बाढी वन्यजन्तुका लागि ‘काल’ भएको बताउँछन् । उनका अनुसार, पहाडी क्षेत्रमा जथाभावी खनिएका सडकले पहाडमा बाढी र तराईमा डुबानको विपत् निम्त्याइरहेको छ । २०७१ सालमा बबई नदीमा आएको बाढीले बबई उपत्यका डुबानमा पारे पनि बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा खासै क्षति पुगेको थिएन । “त्यो वेला अहिलेजस्तो अवैज्ञानिक रूपमा बाटा खनिएका थिएनन्”, उनी भन्छन् ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका महानिर्देशक मनबहादुर खड्का, प्राकृतिक विपत्तिको अनुमान गर्न नसकिए पनि यस पटकको बाढीले पाठ सिकाएको बताउँछन् । “विपत्बाट बढी जोखिम स्थानहरूमा पोष्ट खडा गर्ने सोच बनाएका छौं”, उनी भन्छन् । वन्यजन्तुविद् ज्ञवाली यसका लागि बर्खायाममा वन्यजन्तुलाई अलि अग्लो ठाउँमा स्थानान्तरण गर्न सुझव दिन्छन् ।
सधैं जस्तै २७ साउन साँझ पनि निकुञ्जस्थित सेनाको एक टोली गस्तीमा निस्किएको थियो । एकनाश दर्किएको झरी रोकिएन । कसराभन्दा ७ किमी उत्तर जर्नेली इलाकामा रहेकै वेला राति नौ बजे बाढीमा फसे ।
चारैतिर बाढी पसेपछि ज्यान जोगाउन सैनिकहरू रुखमा चढे । बिजुली नभएपछि बोकेको सञ्चारसाधन चार्ज हुन सकेन । “चार दिनपछि बल्ल टोली सम्पर्कमा आयो”, बटुकदल गणका निमित्त गणपति सेनानी पुरुषोत्तम कार्की भन्छन् ।
साथमा बोकेको एक लीटर पानी र एक प्याकेट बिस्कुटका भरमा सैनिकहरूले दुई दिन तीन रात रुखमा बिताएका थिए । बाढी आधा घटेपछि फेला परेका उनीहरूका हातखुट्टा चाउरिएकाले हिंड्न सक्ने अवस्थामा थिएनन् । बाढीमा सेनाका १९ वटा पोष्टसमेत डुबानमा परेका थिए ।
रमझम
