बुद्ध मूर्तिको प्रसङ्ग उठ्दा ‘मूर्तिपूजाको विरोधी बुद्धकै मूर्ति बनाएर पूजा गरेको’ टिप्पणी सुनिन्छन् । टिप्पणीकर्ताहरू मूर्तिपूजाबारे बुद्धले कुन प्रसङ्गमा के भनेका थिए र त्यसको स्रोत के हो भन्ने कुरा भने खुलाउँदैनन् । वास्तवमा बौद्ध वाङ्मयका कुनै पनि स्रोतमा मूर्तिपूजा गर्नु वा नगर्नु भन्ने सन्दर्भ पाइँदैन ।

संसारमा सबभन्दा बढी मूर्ति बुद्धकै बनेका छन् भन्ने मानिन्छ । सबभन्दा ठूलो र सानो मूर्तिको प्रतिस्पर्धा पनि बुद्धकै मूर्तिमा देखिन्छ । नेपालमै पनि अचेल बुद्धको ठूलो मूर्ति बनाउने होड चलेको छ । गौतम बुद्धको जीवनकालमै उनको मूर्ति र चित्र सिर्जना भएका प्रसङ्गहरू पाइन्छन्, तर महापरिनिर्वाण (इ.पू. ४८३) पछि लामो समयसम्म त्यस्तो गतिविधि भएन । कलामा बुद्धलाई दुरुस्त उतार्न नसक्दा श्रद्धामा ठेस पुग्छ भनेर चित्र वा मूर्ति नबनाई प्रतीकको माध्यमबाट बुद्धलाई सम्झ्इिन्थ्यो ।

गर्भप्रवेशका लागि हात्ती, गृह त्यागका लागि घोडा, बोधिज्ञान लाभका लागि पीपल वृक्ष, धर्मचक्रप्रवर्तनका लागि मृगलगायतका प्रतीकमार्फत श्रद्धा अर्पण गर्ने परम्परा बसेको बौद्ध कलाको इतिहासबाट थाहा हुन्छ । यो इतिहास बुझन नसक्दा बुद्धले मूर्तिपूजालाई प्रतिबन्धित गरेको अर्थ लगाउनु र बौद्धहरू सोही अनुसार हिंड्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नु गलत बुझइ हो । गान्धार र मथुरामा इस्वी सम्वत्को शुरूदेखि मात्र बुद्धको मूर्ति बनाउन थालिएको थियो भने पछि मात्रै यसले व्यापकता पाएको हो ।

सुर्खेतस्थित काँक्रेबिहार प्राचीन खस साम्राज्यको ठूलो बौद्ध केन्द्र थियो । बौद्धहरूको एक समूहले २०७० सालको बुद्ध पूर्णिमाका दिन त्यहाँ ठूलो बुद्ध मूर्ति राख्न खोजेका थिए । त्यसमा प्रशासनले स्वीकृत नदिंदा चर्को विवाद भयो । स्वीकृत दिएकै भए पनि आजको मितिसम्ममा स्वयं बौद्ध समाजले त्यसलाई त्यहाँबाट हटाइसक्थे वा अर्कोले प्रतिस्थापन गरेर पुरानो मूर्ति लुकाउँथे । बुद्धको मूर्ति निर्माणमा कुन हदसम्मको लापरवाही हुन थालेको छ भन्ने कुराको ज्वलन्त नमूना त्यही मूर्ति बनेको छ । त्यो बेढङ्गे मूर्तिमा हातको मुद्रा नै उल्टोपाल्टो परेको छ ।

काठमाडौं उपत्यकाको स्वयम्भू चैत्य बौद्ध समुदायको लागि ठूलो श्रद्धास्थल हो भने धर्म–संस्कृति र इतिहासका अध्येताहरूका लागि ज्ञानको भण्डार । यही महŒवको कारण पनि स्वयम्भू चैत्य विश्वसम्पदा सूचीमा परेको छ । यस्ता क्षेत्रहरूको ऐतिहासिकता र मौलिकतामा आँच नआओस् भनेर नयाँ निर्माण गतिविधिमा रोक लगाइएको हुन्छ । तर, स्वयम्भूमा उद्यान बनाउने नाममा बीचमा बुद्ध, त्यसको दायाँ षड्क्षरी लोकेश्वर र बायाँ पद्मसंभवको विशाल मूर्ति ठड्याएर विश्वसम्पदाकै खिल्ली उडाइएको छ । निर्माण गतिविधिमा अनुगमन नगर्नु पुरातŒव विभागको अकर्मण्यता हो भने मूर्तिको निर्माणमा आपत्ति जनाउँदा धार्मिक आस्थामा प्रहार गरेको भनी प्रचार गर्नु बौद्धभावना प्रतिकूलको अन्धभक्ति हो ।

बुद्धको मूर्ति सिर्जना वा स्थापना अत्यन्त मिहिन र श्रद्धाका साथ हुनुपर्छ । बुद्धको मूर्ति सिर्जना वा स्थापनामा तामझम, प्रोपगन्डा र आर्थिक उपार्जनको नियत हावी हुनु खेदको विषय हो । बुद्ध वा अन्य कुन देवीदेवताको मूर्ति राख्दा दाता, स्थानीय निकाय तथा राज्यकोषबाट बजेट झर्न र पर्यटकलार्ई लोभ्याउन सकिन्छ भन्ने हिसाबकिताब हुने गरेबाट बुद्धप्रति वर्तमान समाजको दृष्टिकोण कलुषित हुँदै गएको ठम्याउन सकिन्छ । बौद्ध धर्म वा बौद्ध अध्ययनमा कुनै सरोकार नभएका वा भए पनि अर्कै नियतका व्यक्तिहरूको अगुवाइमा बुद्ध मूर्ति निर्माण समिति बन्ने, सक्दो चन्दा उठाउने, बैठकहरूमा जाँडरक्सी तथा माछामासुको खपत गर्ने जस्ता कार्यहरूलाई बौद्ध भावनामाथि चुनौतीको रूपमा बुझनुपर्छ ।

बुद्ध मूर्ति भनेपछि गौतम बुद्धकै हुनुपर्छ भन्ने मान्यता पनि गलत छ । गौतम बुद्धभन्दा अघि पनि बुद्धत्व लाभ गर्ने मानव बुद्धहरू थिए भन्ने बौद्ध मान्यता छ र बुद्धत्वको प्रतीकको रूपमा पञ्चबुद्धको पनि मूर्ति बनाइन्छ । कल्पनामा आधारित मुखाकृति भएकाले बेग्लाबेग्लै बुद्ध भए पनि सबैको मुखाकृति एउटै बनाइन्छ । विभिन्न बोधिसत्व (भविष्यमा बुद्ध हुनका लागि अभ्यासरत सत्वहरू) का मूर्तिहरू पनि लोकप्रिय छन् । त्यस्तै, निश्चित बौद्ध दर्शन वा ज्ञानलाई बुझउन मानवीयकरण गरिंदा मूर्तिको स्वरुपमा आएका हुन् । तर, हरेक मूर्तिमा हुने बेग्लाबेग्लै मुद्रा तथा अन्य सूक्ष्म पक्षले सोही दर्शन वा ज्ञानलाई दर्शाउने हुन्छ । मूर्तिहरू बौद्ध अध्ययनमा सहायक मात्र हुन्, न साक्षात् बुद्ध हुन् न त वर दिने कुनै अलौकिक शक्ति ।