स्वयम्भू क्षेत्रमा ठूला–साना गरी ६०० भन्दा बढी बौद्ध मूर्तिहरू छन् । त्यसमध्ये पूर्वी सिंढीमा मात्र तल र माथि गरी ढुंगाका ठूल्ठूला ६ वटा बुद्ध मूर्ति रंगाएर राखिएको छ । तल सिंढीका तीनवटै मूर्ति बज्रयानी बौद्ध धर्मअन्तर्गत पञ्चध्यानी बुद्धमध्ये पूर्वी दिशाको प्रतिनिधित्व गर्ने अक्षोभ्य बुद्धका हुन् ।
यीमध्ये बीचको मूर्तिबाट शिर खसेको हो । यी मूर्तिहरू ठूल्ठूला ढुंगाहरू जोडेर बनाइएका हुन् । रंगाउनेले अडेस लाग्दा वा शरीरको भार थाम्ने गरी समाउन पुग्दा मूर्तिको शिर खसेको बुझ्न्छि । त्यस क्रममा धन्न उनी घाइते मात्र भए । भाँच्चिएर खसेको शिर पहिले सोही मूर्तिको बायाँ हातको नाडीमा बज्रेर गुल्टिंदै भुईंमा खसेको देखिन्छ । शिरको कान एउटा बिग्रेको छ ।
स्वयम्भू क्षेत्रका रंगाइएका बुद्ध मूर्तिहरूमध्येको एउटा शिरविहीन हुँदा परिदृश्य आपत्तिजनक बनेको छ । उक्त मूर्तिलाई तत्कालै कपडाले राम्रोसँग छोपिदिएको भए हुन्थ्यो, तर कामचलाउ मात्र गरिएछ । १ फागुन बिहान त्यहाँ पुग्दा बाँधिएको कपडा खुस्किएर शिरविहीन मूर्ति अशोभनीय देखिइरहेको थियो । शिरलाई यथास्थानमा राख्न केही मर्मत गर्नैपर्छ । त्यसपछि पूजाको कुरा आउला । त्यतिञ्जेलको व्यवस्थापन जसरी गर्नुपर्ने हो, त्यसमा ध्यान दिएको देखिएन ।
कुनै पनि धार्मिक स्थलमा त्यही धर्मावलम्बी मात्र आउँदैनन्, तर सबै धर्मका धार्मिक स्थलमा आ–आफ्नै नियम र मर्यादा हुन्छन् । भनेपछि, बौद्ध स्थलहरूमा अन्य धर्म मान्नेहरू पनि आउँछन्, तर तौरतरिका बौद्धको हुन्छ । त्यहाँ रहेका मूर्ति वा अन्य कुराहरूप्रति कस्तो व्यवहार गर्नुपर्छ भन्ने कुरा बौद्ध धर्म–दर्शन, संस्कृति र परम्परामा आधारित हुन्छन् । यी कुराहरूको हेक्का नराखी आफूखुशी व्यवहार गर्दा धार्मिक वातावरणमा असर पर्न जान्छ ।
स्वयम्भू क्षेत्रमा घुम्न आउने कतिपय व्यक्ति वा समूहका व्यवहार बौद्ध जगतका लागि आपत्तिजनक हुने गरेको छ । बौद्ध मूर्तिहरूमा चढ्नु, होहल्ला गर्नु बौद्ध भावना अनुकूल होइन । बौद्धहरू त्यस्ता आपत्तिजनक दृश्यलाई अबुझ्को व्यवहार भनेर टिप्पणी नगरी बसिदिन्छन् । स्वयम्भू क्षेत्रमा ‘अबुझ्’ हरू चढ्ने मूर्तिमा बुद्धका यिनै ठूला मूर्तिहरू पर्छन् ।
स्वयम्भूमा अक्षोभ्य बुद्धको मूर्तिबाट शिर भाग खस्दा कसैले नियतवश खसालेको अनुमान गरिए जस्तो अर्को सम्प्रदायप्रति शंका गर्ने प्रवृत्ति नेपाली समाजमा पुरानै हो । हिन्दू धर्म विस्तार गर्ने क्रममा भारतबाट आएका शंकराचार्यले यहाँका बौद्ध मूर्तिहरू भत्काउन, बौद्ध ग्रन्थहरू जलाउन उक्साएको भन्ने भनाइ नेपाली बौद्ध जनजीवनमा खिल गाडिए जस्तो भएर बसेको छ । भलै, ती शंकराचार्य नेपाल आएको वा नआएको भन्ने कुरा ऐतिहासिक रूपमा पुष्टि नभएको होस् । हिन्दू धर्मसँग सम्बन्धित मूर्तिहरूमा बिगार भयो भने पनि त्यसलाई नियोजित आक्रमण भन्दै खासखुस् गर्ने चलन छ । भलै, ती मूर्तिहरू शताब्दीयौं पुराना वा बिग्रेका किन नहुन् ।
पाठ्यपुस्तक र अन्य प्रकाशनहरूमा पनि नेपाली समाजमा प्राचीनकालदेखि नै धार्मिक सहिष्णुता र सह–अस्तित्वमा रहेको भन्ने उल्लेख पाइन्छ । तर, वास्तविकता त्यही हो भनेर ढुक्क हुन सकिने अवस्था छैन । कम्तीमा इतिहासका विद्यार्थीले यस्तो भन्ने र लेख्न सक्ने अवस्था छैन । बौद्ध–हिन्दू द्वन्द्व देखाउने शिलापत्रलगायतका ऐतिहासिक सामग्रीहरू प्रशस्त छन् । हिन्दूभित्रै पनि शैव र वैष्णव मतबीचको द्वन्द्व अनन्तलिंगेश्वर मन्दिर क्षेत्रमा पाइएका ऐतिहासिक सामग्रीबाट बुझन सकिन्छ । यी दुई मतबीचको द्वन्द्व पशुपतिनाथ मन्दिर क्षेत्रमै पनि देख्न पाइन्छ ।
आधुनिक नेपालको सुखद पक्ष के छ भने, यहाँ विगतको तुलनामा वर्तमानमा धार्मिक सद्भाव बढी छ । नेपालमा चेतना वृद्धिसँगै विभिन्न धार्मिक सम्प्रदायबीच धार्मिक सहिष्णुताको विकास भएको भन्न सकिन्छ । यो वातावरणले बढावा पाउनुपर्छ भन्ने कुरामा कसैले विमति नराख्ला !