२२ असोजमा महोत्तरीस्थित सर्पदंश उपचार केन्द्र बर्दिबासमा दुई जना सर्पदंश पीडित महिला भर्ना भए । तीमध्ये एक सोनमा गाउँपालिका–२ महोत्तरीकी ३६ वर्षीया फूलोदेवी यादवलाई सोही बिहान ६.३० बजेतिर सर्पले डसेको थियो । स्थानीयले यादवलाई घर पोत्ने माटो सङ्कलनका क्रममा हल्का कालो, खैरो र सेतो रङको सर्पले हत्केलामा डस्दा थोरै रगत निस्केको र स–साना दाग पनि देखिएको बताएका थिए । त्यसैगरी २२ असोजमै सिन्धुली बाघमाराकी २० वर्षीया समीक्षा जोगीलाई घर नजिकैको घारीमा बिहान ८ बजे सर्पले डस्यो ।

यो पंक्तिकार २२ गते मध्याह्न बर्दिबासस्थित सर्पदंश उपचार केन्द्र पुग्दा यादव र जोगी दुवैलाई स्लाइन मात्र दिइराखिएको थियो । उपचारमा संलग्न सेनाका जवान देवनारायण साहले बताए अनुसार, यादव र जोगीलाई सर्पले डसेको भए पनि शरीरमा विष प्रवेश नभएकाले १२ घन्टा अवलोकन गरेर २२ गते नै डिस्चार्ज गरियो ।

सर्पलाई विष प्रभावका आधारमा स्नायु प्रणालीमा असर गर्ने, मांसपेशीमा असर गर्ने र आन्तरिक रक्तस्राव गराउने भनेर वर्गीकरण गरिन्छ । स्नायु प्रणालीमा असर गर्नेमा करेत र गोमन, मांसपेशीमा असर गर्नेमा हरेऊ, गुर्वे र आन्तरिक रक्तस्राव गराउनेमा रसेल भाइपर सर्प पर्छ । रसेल भाइपरले डस्दा आँखा, कान र नाकबाट रगत आउँछ । शरीरभरि आन्तरिक रक्तस्राव गराउँछ । करेतले डस्दा छिटोमा आधाघन्टा ढिलोमा ५–६ घन्टाभित्र पेट पोल्न शुरू हुन्छ । गोमन सर्पको विषले भने पेट पोल्दैन । करीब आधाघन्टा पछि आँखाको ढक्कन चलाउन असजिलो हुने, मुख खोल्न, बन्द गर्न र जिब्रो असहज हुन थाल्छ । मांसपेशी बाउँडिन थाल्छन् । सास फेर्न कठिन हुन्छ ।

यस्ता विविध लक्षण देखा परेपछि उपचारको निम्ति स्नेक भेनमएन्टिसेरम स्लाइन पानीमा मिसाइएर उपचार गर्न शुरू गरिन्छ । विष प्रवेश भएको भए टोकेको भाग र त्यस वरिपरि बेस्सरी सुन्निन्छ र अत्यधिक जलन हुन्छ । बर्दिबासस्थित केन्द्रमा भाइपरमध्ये विशेषतः हरेऊ सर्पले डसेका पीडितलाई दोलखा र रामेछापबाट पुर्‍याइँदो रहेछ ।

पीडितको शरीरमा विष प्रवेश नभएको सर्प डसाइलाई सुक्खा डसाइ (ड्राइ बाइट) भनिन्छ । सर्पले केही घन्टा वा एक दुई दिनअघि कुनै जन्तु आहार गरेको भए वा डसाइमा विष प्रयोग गर्न आवश्यक नठानेको भए पीडितको शरीरमा विष प्रवेश हुँदैन भन्ने बुझइ छ ।

समुदायको पहल, सेनाको सहयोग

स्थानीय बासिन्दाले बर्दिबासमा सर्पदंश उपचार केन्द्र २०७१ सालमा स्थापना गरेका हुन् । सर्पदंश उपचारसँग सम्बन्धित आवश्यक औषधि–पानी समुदायले उपलब्ध गराउँछन् । केन्द्रलाई नेपाली सेनाले तालिमप्राप्त प्राविधिक उपलब्ध गराउँछ । उपचार केन्द्रमा सर्पबाहेक बिच्छी र खजुरोले डसेमा पनि उपचार हुन्छ । उपचार केन्द्रमा सर्पले डसेर उपचार गर्नुपरे दुई हजार र बिच्छी तथा खजुरोले डसे एक हजार रुपैयाँ उपचार शुल्क लिइँदो रहेछ ।

उपचार केन्द्रमा सर्पदंश उपचार सम्बन्धी अघिल्ला वर्षहरूको तथ्याङ्क आर्थिक वर्ष अनुसार राखिए पनि यो वर्ष भने प्रत्येक महीनाको तथ्याङ्क राखिएको छ । विवरणमा गोमन, करेत, भाइपर, बिच्छी, खजुरोले डसेका महिला र पुरुष संख्या छुट्टाछुट्टै छन् । वैशाखदेखि भदौ महीनाका विवरणमध्ये त्यहाँ सबैभन्दा बढी सर्पदंश करेतबाट भएको देखिन्छ । वैशाखदेखि भदौ महीनासम्ममा ७२ जनालाई करेतले डसेपछि उपचार भएको रहेछ । तीमध्ये ४८ महिला र २४ पुरुष थिए ।

वैशाखदेखि भदौ महीनासम्ममा गोमनले डसेका १७ जनालाई उपचार गरिएको रहेछ । तीमध्ये १० जना महिला र ७ जना पुरुष थिए ।

भदौमा मात्रै १६ जनालाई भाइपर सर्पले डसेपछि उपचार गरिएको तथ्याङ्क तालिकामा छ । वैशाखदेखि भदौसम्ममा २३ जना महिला र १० जना पुरुषलाई भाइपरले डसेको हुँदा उपचार गरिएको तथ्याङ्क छ । असारमा बिच्छीले डसेर उपचार गर्न आउनेहरू बढी हुँदा रहेछन् । असारमा ७ महिला र ६ पुरुषको उपचार गरिएको थियो । भदौमा तीन महिला र एक पुरुष खजुरोले डसेपछि केन्द्रमा उपचार गर्न आएका थिए ।

करेतले अक्सर राति सुतेका वेला ओछ्यानमा र गोमनले दिउँसो घर बाहिर, खेतबारीमा बढी डसेको देखिन्छ ।

कानूनी त्रुटि

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ अनुसार घस्रिने जन्तु सर्प आदिलाई पनि वन्यजन्तु मानेको छ । सरकारले जारी गरेको ‘वन्यजन्तुबाट हुने क्षतिको राहत सहयोग निर्देशिका, २०६९’ मा भने सर्प परेको छैन ।

निर्देशिका अनुसार मानवीय क्षति भए पीडितको अवस्था हेरी राहत उपलब्ध गराइन्छ तर सर्पदंशका कारणले कसैको मृत्यु भए पीडित वा तिनका परिवारले राहत पाउँदैनन् । यो कानून मस्यौदाकारको गम्भीर त्रुटि मान्नुपर्छ ।