चिठीपत्रको परम्परा हराउँदा यसभित्रको आदर, सम्मान र मर्यादाका शब्द तथा परम्परागत व्यहोराको प्रयोग पनि हराएको छ। कुनै वेला चिठीपत्रको व्यहोरा, प्रापकलाई गरिने सम्बोधन र खाममा ठेगाना कसरी लेख्ने भनेर पढाइन्थ्यो/सिकाइन्थ्यो। अहिले त्यस्ता पढाइ–लेखाइ, सम्बोधन वा चिठीपत्रका ढाँचाहरू काम नलाग्ने भएर नयाँ साथी बनाउने मात्र होइन, पुराना साथी–समुदाय जुटाउने माध्यम पनि सोसल मिडिया भएको छ। यसरी चिठीपत्र, निवेदन, दरखास्त आदिमा अभ्यस्त हातहरू नयाँ प्रविधिसँग बानी पर्दैछन्।

कुनै वेला बजारमा व्यक्ति, समुदाय वा साइनोलाई कसरी सम्बोधन गर्ने, जागीरका निम्ति कसरी निवेदन लेख्ने, कसरी प्रशंसा पत्र लेख्ने वा कसरी छात्रवृत्ति, विदा वा सहायताको अनुरोध गर्ने भनेर नमूना सहितका पुस्तकहरू भेटिन्थे। चिठीपत्र वा दरखास्तको ठाउँ फोन, इन्टरनेट वा अनलाइनले लिंदा नाता–सम्बन्ध, साइनो वा दर्जाको मान्यताहरूमा फेरबदल भएका छन्। प्रविधिको बोलवाला भएको यो समयमा वि.सं. १९७९ मा प्रकाशित 'गोरखा पत्रबोध' पुस्तक वा सोही समयका वर्णमालाहरू पल्टाउँदा विचित्रको अनुभूति हुन्छ।

गोरखा भाषा प्रकाशिनी समितिले गोरखा शिक्षा प्रचारक विभागका लागि तयार गरेको 'गोरखा पत्रबोध' ले चिठीको परिभाषा, प्रशस्तिहरूको नमूना, ब्राह्मणले ब्राह्मणलाई तथा अन्य जातलाई, पिताले पुत्रलाई, पुत्रले पितालाई, भिनाजुले सालालाई र सालाले भिनाजुलाई लेख्ने चिठीको नमूना मात्र होइन सासूले बुहारीलाई, पतिले पत्नीलाई, सिपाहीले पल्टनको अफिसरलाई लेख्ने पत्रहरूको व्यहोरा दिइएको छ। ती नमूना पत्रहरूमा कसरी सम्बोधन गर्ने, कस्ता शब्दहरूको प्रयोग गर्ने, चिठीको सुरुआत र अन्त्य कसरी गर्ने भनेर सिकाइएको हुन्थ्यो। पुस्तकले चिठीपत्र बाहेक नोकरी, विदा, सहयोगका निम्ति आवश्यक निवेदन, निमन्त्रणा पत्र, प्रशंसा पत्र, विज्ञापन कसरी लेख्ने भनेर पनि सिकाएको छ। चिठीको परिभाषा दिंदै पुस्तकमा भनिएको छ– 'सामनेमा नभएका मानिसलाई जुन लेखद्वारा आफ्नो मनको भाव विदित गराउन सकिन्छ त्यस लेखलाई चिठी वा पत्र भन्दछन्।'

परम्परागत पत्रहरूले सामाजिक मर्यादा–शिष्टाचारलाई विशेष मह140व दिएको पाइन्छ। कलकत्तामा बसेको एउटा पुत्रले पितालाई लेखेको नमूना पत्रमा लेखिएको छ– 'उप्रान्त चरणको कोमल गाथ पाउमा सदा कुदा कुशल मङ्गलोदय रहे बालकको प्रति पालोद्धार हुनेछ। चरणका पुण्य प्रतापले यहाँ बालक सकुशल छु। अब २ र ४ दिनमा यहाँको काम सकिन्छ, सो सकिना साथ चरणको सेवामा हाजीर होउँला भने जस्तो लागेको छ।' यसले आजका पाठकलाई पत्र प्रेषकले के भनेको हो भनेर बुझन पनि कठिन पार्न सक्छ।

पुस्तकले गुरु, आमा, बाबु र त्यही किसिमका अरू मान्यजनलाई श्री ६ तथा शिष्य, पुत्र, पुत्री, स्त्री र अरू त्यही किसिमका आफूभन्दा तल्ला श्रेणीका नातेदारलाई श्री १ लेख्ने परम्परा रहेको जानकारी दिएको छ। हाम्रो पुस्ताले जान्दासम्म राजालाई श्री ५ भन्ने बाहेक 'श्री' का अन्य कैयौं सम्बोधनहरू हराइसकेको छ। आगामी पुस्ताले संभवतः सबैलाई समान रूपमा प्रयोग हुने एउटा 'श्री' को मात्र प्रयोग देख्नेछ।

पुस्तकले चिठीको मात्र होइन खामको कुरा पनि गर्दै त्यसमा कसरी ठेगाना लेख्ने भन्ने जानकारी दिन्छ– 'चिठी जसभित्र हालेर पठाइन्छ त्यसलाई लिफाफा वा खाम भन्दछन्। खामका बाहिर पीठमा स्वस्तिश्री, पदवी, नामहरू शिरको पंक्तिमा लेखी उसभन्दा तलतिर दाहिने छेउपट्टि पता वा ठेगाना लेखेपछि त्यसभन्दा मुनिको पंक्तिमा ठेगानाको प्रसिद्ध नगर वा ग्राम जिल्ला जो छ त्यो लेख्नुपर्दछ।'

तर, प्रविधिले यस्तो परम्पराको अन्त्य गरेर देशको कुना–कन्दरामा छरिएको हाम्रो हुलाकको सञ्जाललाई नै बेकामे बनाइदिएको छ। वर्षौंको राष्ट्रिय लगानीबाट तयार पारिएको यो सञ्जालबाट नयाँ तरीकाको फाइदा लिने सोच कसले बनाउने?