प्राचीन भारतको प्रमाणित इतिहास अध्ययन गर्दा बौद्ध र जैन साहित्यलाई पनि प्रमुख स्रोत सामग्री बनाइँदै आएको छ । यी सामग्रीको अध्ययनबाट कतिपय कुरा खुल्ने सम्भावना अझै पनि छन् । इसापूर्व छैटौं शताब्दीको प्राचीन शाक्य गणराज्य कपिलवस्तुका विविध पक्षको अध्ययन गर्ने क्रममा यसको एक ग्रामीण क्षेत्र ‘द्रोणवस्तु’ वर्तमान दाङ उपत्यकाको कुनै भाग हो भन्ने ठम्याइ यस पंक्तिकारको छ । प्राचीन द्रोणवस्तु अर्थात् वर्तमान दाङलाई बौद्ध विषयवस्तुसँग जोड्दा कपिलवस्तुकै इतिहास पनि अझ् स्पष्ट हुन आउँछ । अन्य नगर तथा ग्रामहरूको पहिचान भने गर्दै जानुपर्छ ।

बुद्ध जीवनी पढ्ने प्रायलाई जानकारी हुन्छ, आषाढ पूर्णिमाको रात मायादेवीले एउटा श्वेतवर्णको हात्ती सुँडले कमलको फूल लिई गर्भमा प्रवेश गरेको सपना देखेकी थिइन् । यस्तो सपनाको फल बताउने क्रममा ६ जना ब्राह्मणमध्ये सबैभन्दा कान्छो समुद्रीशास्त्री ब्राह्मण कौण्डिन्यले शिशुले उमेर पुगेपछि घरगृहस्थी त्यागेर परिव्राजक (सन्यासी) भई हिंड्ने र ‘सम्यक् सम्बुद्ध’ नै हुने ठोकुवा गरेका थिए । अन्य पाँच ब्राह्मणले भने शिशु गृहस्थमै बसे चक्रवर्ती राजा र सन्यासी भई हिंडे सम्यक् सम्बुद्ध हुने भविष्यवाणी गरेका थिए ।

श्रमण गौतमले ३५ वर्षको उमेरमा इसापूर्व ५२८ वैशाख पूर्णिमाका दिन बुद्धत्व प्राप्त गरी आषाढ पूर्णिमाका दिन सारनाथमा प्रथमपल्ट दिएको उपदेश सुनेर सर्वप्रथम बुझने र तत्कालै भिक्षुत्व ग्रहण गर्ने पहिलो बौद्ध भिक्षु यिनै कौण्डिन्य हुन् । कौण्डिन्यलाई बौद्ध स्रोतले कपिलवस्तु नजिकैको ब्राह्मण गाउँ द्रोणवस्तुका निवासी भनेकोले उनी वर्तमान दाङका निवासी हुन् भनी पहिचान गर्न सकिन्छ । पछि उनी आफ्नो गाउँ द्रोणवस्तुमा गई बुद्धका उपदेश प्रचारप्रसार गर्ने तथा अन्यलाई पनि बौद्ध भिक्षु बनाउने काममा सक्रिय भए । यस क्रममा मतानी नामकी आफ्नी बहिनीका छोरा अर्थात् भान्जा पूर्णलाई पनि भिक्षु बनाए, जसलाई पछि पूर्ण मैत्रायणी नामबाट चिनियो ।

बौद्ध जगत्मा पञ्चवर्गीय भिक्षुको चर्चा निकै सम्मानका साथ गरिन्छ । मायादेवीको सपनाको अर्थ लगाउने ६ ब्राह्मणमध्ये कौण्डिन्य र चार जनाका छोरा वप्प, भद्दिय, महानाम र अश्वजितलाई नै पञ्चवर्गीय भिक्षु भनिएको हो । यी पाँचै जना द्रोणवस्तुकै निवासी हुन् कि होइनन् भन्न नसकिए पनि कौण्डिन्यका कारण यो क्षेत्र पनि एउटा बौद्ध क्षेत्र बन्न पुगेको तर्फ वर्तमान बौद्ध जगत्को ध्यानाकर्षण गर्न सकिन्छ ।

दाङ उपत्यकाबाट पाषाणयुगीन मानव सभ्यताका केही हातहतियार प्राप्त गर्नुबाहेक त्यस क्षेत्रमा पुरातात्विक दृष्टिले खासै अध्ययन भएको पाइँदैन । भविष्यमा हुने अनुसन्धानमा बौद्ध विषयवस्तुप्रति पनि सचेत हुन आवश्यक छ ।

बौद्ध सम्पदास्थलहरूलाई पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकास गर्दै अर्थोपार्जन गर्ने सोचअनुरुप पछिल्लो समय अनेकन् काम भइरहेको पाइन्छ । यसैअनुरूप कपिलवस्तु पुग्ने पर्यटकलाई नेपालगन्ज–कोहलपुरको बाटो हुँदै सुर्खेत पुर्‍याउने योजना पनि पाइन्छ । सुर्खेतको लाटीकोइली डाँडास्थित प्रसिद्ध काँक्रेविहारको भग्नावशेषको पुनर्निर्माण हुँदैछ । गैरबौद्ध समाजले स्तूपलगायत कुनै पनि बौद्ध संरचनालाई विहार भनिहाल्ने प्रवृत्ति अनुसार सन् १९५७ मा यसको पहिलोपल्ट पहिचान गर्ने योगी नरहरिनाथले काँक्रेविहार भनी नामकरण गरेका हुन् । बौद्धहरू स्तूप मात्रै नभएर वरिपरि विहार पनि बनाएर बस्ने भएकोले हालको भग्नावशेष वरिपरि विहारको अवशेष खोज्नतिर ध्यान दिनुपर्छ ।

सुर्खेत उपत्यकामा काँक्रेविहारबाहेक अन्य बौद्ध सम्पदालार्ई पनि ध्यान दिनुपर्छ । सडक डिभिजन कार्यालयको प्राङ्गणमा रहेको ढुंगाको सानो खम्बा बौद्ध विषयवस्तुसँग सम्बन्धित छ । यसभन्दा केही पर उत्तरतर्फ सडक छेवैमा माटोका केही ढिस्का पुरातत्व विभागद्वारा संरक्षित अवस्थामा छन् । केही वर्षअघि भएको उत्खनन् तथा अध्ययनले सो संरचना खस साम्राज्यकालीन भनेर संकेत गरेको छ । यस स्थलबाट बौद्ध विषयवस्तुका अन्य थुप्रै कुरा प्राप्त भएका छन् । खस साम्राज्यको राजधानी दुल्लूमाथि आक्रमण गर्न हिंडेको दिल्लीको मुसलमान सैनिक सुर्खेतको बाटो भई गएको र त्यही बेला काँक्रेविहार लगायत धेरै सम्पदामा क्षति भएको अनुमान हुन्छ । यसअघि सुर्खेत बौद्ध शैक्षिक केन्द्रको रूपमा रहेको कुरा तिब्बतको एउटा विहारमा सुरक्षित ग्रन्थ ‘अभिसमयालङ्कार’ बाट अनुमान हुन्छ । सो ग्रन्थ सुर्खेतबाट वि.सं. १३७० मा सारेर लगेको र त्यसबेला सुर्खेतको नाम ‘सुरक्षेत्र’ रहेको कुरा ग्रन्थको पुष्पिका वाक्यबाट थाहा हुन्छ ।

लुम्बिनी तथा कपिलवस्तु पुग्ने पर्यटकलाई सुर्खेतसम्म पुर्‍याउने सोच बनाएकै बेला प्राचीन द्रोणवस्तु अर्थात् वर्तमान दाङ भएर बाटो खुलाउने सोच पनि किन नबनाउने ? प्रथम बौद्ध भिक्षु कौण्डिन्यको संस्मरणमा उल्लिखित बौद्ध स्तूप वा अन्य केही संरचनाको निर्माण गरी संसारभरका बौद्धहरूको ध्यान यतातर्फ तान्न सकिन्छ । बौद्ध इतिहासको एउटा कडी रहेको सुर्खेतका साथै दैलेख, दुल्लू घुमाएर जुम्लाको सिंजा उपत्यकाका साथै प्राकृतिक सौन्दर्ययुक्त रारा क्षेत्रसम्म पुर्‍याउन सकिन्छ । यो पूरै क्षेत्र खस साम्राज्य र सभ्यताको महत्वपूर्ण क्षेत्र हो । खस साम्राज्यको चरित्र वास्तवमा बौद्ध साम्राज्य हो, जुन विश्वकै लागि नौलो विषयवस्तु हुनसक्छ ।