१७ वर्षअघि अफगानिस्तानमा छँदा शक्तिमा रहेका वा सत्ता प्राप्तिका लागि प्रयत्नशीलहरूले धर्मलाई आफू अनुकूल व्याख्या गरी आम मानिसको जीवन कष्टकर बनाएको देखेकी थिएँ । समाजका शक्तिशालीहरूले धर्मका आडमा आफ्ना कुकृत्य लुकाउँदै कमजोरमाथि कसरी प्रहार गर्छन् भन्ने उदाहरण थियो त्यसबेलाको अफगानिस्तान ।

म राजधानी काबुलबाट करीब ८०० किलोमिटर पश्चिमको शहर हेरातमा थिएँ । साहित्यमा रुचि भएकी स्थानीय प्राथमिक विद्यालयकी शिक्षिका ताहिरा (४०), मसँग कुरा गरिरहन्थिन् । उनी भन्थिन्, “मलाई धेरै पढ्ने रहर थियो तर, रूसी सेना र अफगान मुजाहिद्दिनको युद्धको चेपुवामा पर्‍यो मेरो पढाइ ।” अफगानिस्तानमै अलिक खुला मानिने हेरातमा सन् १९९२ मा तालिवानको कब्जापछि कट्टरपन्थी शासन लागू भयो । उनीहरूले बालिकालाई विद्यालय जान, महिलालाई काम गर्न, एक्लै हिंड्न समेत रोक लगाए ।

ताहिराका बुवाका दुई वटी श्रीमतीबाट १८ सन्तान थिए । अरू दिदीबहिनीको १२ वर्ष नपुग्दै विवाह भए पनि ताहिराले जिद्दी गरेरै थप दुई वर्ष म्याद बढाउन सकिन् । उनको विवाह १४ वर्षको उमेरमा भएछ । ताहिराले सुनाइन्, “तर श्रीमानले मलाई पढ्न दिए ।”

अरू दिदीबहिनीभन्दा धेरै पढे पनि तालिवान सत्तामा आएपछि उनले काम गर्न पाइनन्, बाहिर निस्कनै रोक लाग्यो । “सन्तान बढाउनु बाहेक अरू काम केही भएन” ताहिराले आफ्नै व्यथा सुनाइन्, “त्यसैले ६ जना छन् ।” तालिवानले महिलामाथि लगाएको प्रतिबन्धले अफगानी समाजको शिक्षा, राजनीति र स्वास्थ्य अवस्था जर्जर बनाइदियो ।

तालिवानी अतिवादको अर्को उदाहरण एक चिकित्सक मित्रले पनि सुनाए । उनको क्लिनिकमा एक जना महिला आफ्नो बिरामी बच्चा लिएर आएकी रहिछन् । महिला पालो कुरेर बाहिर बसिरहेका बेला तालिवानी पुलिस आए, चिकित्सक र महिला दुवैलाई केरकार गरेपछि पुरुष चिकित्सकको नजिक महिला आउन नमिल्ने निर्णय सुनाए । ती महिला बिरामी बच्चा बोकेर रुँदै फर्किइन्, एउटा चिकित्सकले बिरामी बच्चाको उपचार गर्न नपाउँदा ग्लानि अनुभव भयो र उनले देश नै त्यागे । ती चिकित्सक अचेल पाकिस्तानमा छन् ।

अर्की एक महिला चिकित्सक भन्छिन्, “म ट्याक्सीमा अस्पतालतर्फ जाँदै थिएँ, धर्मिक पुलिस आएर मलाई रोक्यो र किन एक्लै हिंडेको भनेर केरकार गर्न थाल्यो । मैले आफ्नो परिचयपत्र देखाउँदै अस्पताल जान लागेको बताए पनि उनीहरूले पत्याएनन् । मैले आफ्ना हाकिमलाई बोलाएँ, बुर्का खोलेर अनुहार देखाएँ र उनले मेरो सनाखत गरे । तैपनि पुलिसले मलाई डण्डा हिर्काएरै छोड्यो ।”

त्यसबेला नेपालमा त महिलाको अवस्था यस्तो छैन भनेर म गर्व गर्थें । मलाई मेरो परिवार–समाजले देशभित्र मात्र होइन विदेशमा पनि एक्लै घुम्न दिएको छ । अझ् ‘म भगवान मान्दिनँ’ भन्न वा कुनै निश्चित भगवान मात्र मान्छु भन्न पनि छुट छ ।

तर अफशोच ! जबजब हिन्दू धर्मका अनेक कुसंस्कार मेरो अगाडि आउँछन्, मलाई लाग्छ के साँच्चिकै म हिन्दू धर्म मान्छु भनेर गर्व गर्नुपर्छ त ? कतिपय पण्डितहरू कुराकानीका क्रममा भन्छन्, “हिन्दू धर्ममा भएका कुसंस्कार त पछि थपिएका हुन्, वास्तवमा हिन्दू धर्म यस्तो होइन ।” त्यसो भए पण्डित र धर्मगुरुहरू ठूलो स्वरमा पुराण लगाउँदा धर्म र परम्पराका नाममा भइरहेका विकृतिबारे किन बोल्दैनन् ? जातीय विभेद हाम्रा धर्म गुरुहरूका लागि प्रमुख मुद्दा किन बनेको छैन ? मन्दिरमा सबै पस्न र पूजा गर्न पाउनुपर्छ भनेर पण्डितजीहरू किन ठूलो आवाज गर्दैनन् । रजस्वला भएकी महिलामाथि हुने विभेद अन्त्यका लागि खोइ ठूलो स्वर पारेको ?

‘बाबा’हरूले आफ्ना महिला भक्त, मुल्लाहरूले मदरसामा आउने किशोरी, पादरीले चर्चमा रहेका साना बालक, बौद्ध धर्मगुरुले गुम्बामा बस्ने आनीमाथि यौन शोषण गरेको खुलासा बारम्बार भइरहन्छ । तैपनि सबै धर्मका ‘अगुवा’ हरू यस्ता विकृति विरुद्ध बोल्दैनन् ।

सामाजिक मुद्दामा न धार्मिक अगुवा बोल्छन्, न नेता नै । नेपाललाई हिन्दू राज्य बनाउनुपर्छ भन्नेहरूले धर्म र परम्पराका नाममा महिलामाथि भइरहेको विभेद र हिंसाबारे बोल्दैनन् । नेपाललाई हिन्दू राज्य बनाउनुपर्छ भन्नेहरूलाई देख्दा लाग्छ ईश्वर र धर्म यिनीहरूका लागि राजनीतिको व्यापार मात्रै हो ।

धर्मलाई आफू अनुकूल व्याख्या गरी केही समयका लागि शक्ति आर्जन वा स्वार्थसिद्ध गर्न त सकिएला तर, त्यसले समाज समृद्ध हुँदैन । कुनै पनि धर्मका नाममा लिंग, जाति, पेशा वा अरू नै आधारमा मानिसहरूबीच विभेद गरिन्छ भने त्यसको विरोध हुनुपर्छ । यस्तो विरोध र त्यस अनुकूलको संशोधनले सम्बन्धित धर्मलाई नै समृद्ध बनाउँछ ।