आमाको माया : बर्दियाकी गीतादेवी
घर्ती मगर (क्षेत्री) जन्मँदै कम तौल
(डेढ किलो) को छोरा अंकितलाई
स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको सल्लाह
अनुसार छातीमा टाँसेर राख्ने विधि '
मायाको अँगालोमा' लिंदै। यसरी
दैनिक शिशुलाई छातीमा टाँसेर
आमाको न्यानो दिंदा बच्चाको
हुर्काइमा सुधार आएको उनले
बताइन्। तस्विर: डम्बरकृष्ण श्रेष्ठ

आमाले अनेक कष्ट व्यहोर्दै नौ महीना गर्भमा राखेर शिशुलाई अन्न, जल र श्वाससँगै ममता, स्नेह र संस्कारले सिंचन गर्छिन्; कठोर प्रसव पीडा झेलेर सन्तानलाई पृथ्वीमा पदार्पण गराउँछिन्; आफूले नखाई–नखाई सन्तानको भोको पेट भर्छिन्; आफ्नो ज्यानको पर्वाह नगरी सन्तानको जीवन रक्षा गर्छिन्; र मानव संसारको जीवनचक्र चलाउँछिन्। यही कारण आमालाई जगत जननी भनिन्छ। मानव जातिका लागि धर्तीले जति बोझ् थामेकी हुन्छिन्, सन्तान र परिवारका लागि आमाले त्यतिकै कष्ट उठाउँछिन् भन्ने मान्यता छ।  

 

पहिले र अहिलेः १८९० सालमा खिचिएको (दायाँ तस्वीर)
नेपालको पहाडी क्षेत्रकी एक आमा कोक्रामा बच्चा बोक्दै
र फागुन २०६७ मा सुदूर पश्चिमको डडेल्धुराबाट
डोटी जाने सडकमा छोरो बोकेर हिंड्दै महिला।

चारदशकअघि एउटी आमाले सरदर ६.२ सन्तान जन्माउँथिन्, अहिले यो दर ३.१ मा झ्रेको छ; शहरमा त अझ् कम छ― १.६। यो परिवर्तनले आमाहरूलाई छोराछोरी बोल्ने–हिंड्ने भएपछि मन्टेसरी वा किन्डरगार्डेनमा हालेर आफू आयआर्जनमा लाग्न सक्ने बनाएको छ। स्वदेशदेखि विदेशका श्रमबजारमा नेपाली महिलाको बढ्दो उपस्थिति त्यसैको परिणाम हो। यस्तो अद्भुत परिवर्तनको बीचमा खास गरेर ग्रामीण आमाहरू चाहिं अन्यायमा परिरहेका छन्। उनीहरूले हुर्काएर पढाइ वा रोजगारीका लागि शहर वा विदेश पठाएका सन्तानहरू गाउँघर फर्कन छाडेका छन्। छोराछोरीले शहर वा विदेशमा घरजम गर्नुलाई उनीहरूको प्रगति ठान्दै आमाबाबुहरू सुनसान घरमा चित्त बुझाएर बसेका छन्।  

 

आमा हुँदाको छटपटीः कालिका–८
बर्दियाकी देवी परियार (२५) लाई
गर्भ रहेको १० महीना लागेपछि १३
जेठ २०६७ मा व्यथाले च्याप्यो।
श्रीमान् प्रकाश वैदेशिक रोजगारीमा
गएकाले घरमा १३ वर्षका छोरा अनि
सात र तीन वर्षका छोरीहरु मात्रै थिए।
उनी घरबाट करीब २० मिनेट हिंडेर
राजमार्ग पुगिन् र लोकल बसमा
नेपालगञ्जतिर लागिन्। त्यस्तो
अवस्थामा उनलाई एक्लै एक घण्टा
बस चढेर आइपुगेकी देखेर भेरी अञ्चल
अस्पतालका डाक्टर–नर्सहरु छक्क परे।
अस्पताल भर्ना भएको केही घण्टामै देवीले
अढाई र डेढ केजीका जुम्ल्याहा छोरा
जन्माइन्। त्यसपछि मात्र देवीकी आमा
नानीमैयाँ अस्पताल आइपुगिन्। सुत्केरी
भएको तेस्रो साता यो तस्वीर खिच्दासम्म
देवी तरोताजा भइसकेकी थिइन्।

हत्याको अभियोगमा संयुक्त अरब इमिरेट्समा मृत्युदण्ड सुनाइएका पर्वतका दुर्गाबहादुर सुनारलाई बचाउन आमा मनकुमारी (६४) ले गरेको हारगुहार सन्तानको जीवनरक्षाका लागि आमाले गर्न सक्ने प्रयासको बेजोड उदाहरण बनेको छ। नौ वर्षअघि काम गर्न यूएई गएको एक्लो छोरालाई २७ भदौ २०६९ मा दिन लागिएको मृत्युदण्ड टार्न उनले संसार गुहारेर मृतकका परिवारलाई रु.१० लाख 'ब्लडमनी' उपलब्ध गराइन्, जबकि उनको आर्थिक अवस्था रु.१० हजार जुटाउने पनि थिएन। छोरो बचाउन नसके आफू पनि नबाँच्ने उनको पुकारले यत्रो रकम जुटायो।  

 

छोरा होस् या छोरी, अहिलेका
आमाहरू शिक्षामा जोड दिन्छन्।
दुई छाक खुवाउन सकेपछिको
प्राथमिकता हुन्छ― शिक्षा।
निरक्षर आमाहरू समेत जति
दुःख गर्नु परे पनि छोराछोरीलाई
पढाउन चाहन्छन्।
– डा. चैतन्य मिश्र,
समाजशास्त्री

आमाले सन्तानको सुखमा आफ्नो खुशी देख्छन्। सन्तानप्रति आमाको यस्तो दृष्टिलाई बुढेसकालमा उनीहरूबाट सुरक्षित भइने स्वार्थसँग पनि जोड्ने गरिन्छ। तर, 'आमा' टेलिसिरियलमा ८० वर्षकी आमाको जीवन्त अभिनय गरेका कलाकार हरिवंश आचार्य सन्तानका लागि आमाको माया माथिल्लो गह्राबाट तल्लोमा बगेको पानी जस्तै हो भन्छन्। आचार्यका अनुसार, छोराछोरीले आमाबाबुलाई भन्दा बढी माया आफ्ना छोराछोरीलाई गर्छन्, तिनका छोराछोरीले पनि तिनलाई भन्दा आफ्नै छोराछोरीलाई बढी माया गर्छन्। “त्यसकारण, आमाबाबुलाई साँच्चिकै माया गर्नु भनेको तल्लो गह्राको पानी माथिल्लो गह्रामा फर्काउनु जस्तै हो”, आचार्य भन्छन्, “तल–तल छोराछोरीतिर बग्ने मायालाई माथि आमाबाबुतिर फर्काउन छोराछोरीले हृदयमा अलिकति पम्प चलाउनुपर्छ।” 

 

धर्मछोरा ब्रोट कोबर्नसँग अमेरिकाको
सडकमा विष्णुमाया।

२०३० सालतिर पीसकोर स्वयंसेवक ब्रोट कोबर्न पोखराबाट एकदिन टाढाको बाटो स्याङ्जाको डाँडागाउँ पुगे र विष्णुमाया गुरुङको कटेरामा डेरा गरेर बसे। रहँदा बस्दा विष्णुमाया कोबर्नकी आमा भइन् र उनी विष्णुमायाका छोरा। आफ्नी धर्मआमाबाट मिलेको वात्सल्य र प्रेमको प्रतिदानस्वरुप कोबर्नले २०३९ सालमा एउटा सचित्र पुस्तक निकाले, जसको शीर्षक थियो– नेपाली आमा।

 

तस्विर: मीनरत्न बज्राचार्य

बाल्यकालमा आमा दुर्गा लक्ष्मीदेवीले बिहान उठ्नासाथ सरस्वतीको श्लोक कण्ठ गराएको, बिरामी हुँदा औषधीमुलो गर्दै एकछिन नछाडेको सम्झना ताजै छ, संरक्षणविद् डा. तीर्थबहादुर श्रेष्ठसँग। अहिले उनी १४ असोजमा १०० वर्ष लागेकी तिनै आमाको हेरचाहमा दिनरात तल्लीन छन्। हरेक बिहान आमालाई सरस्वतीको त्यही श्लोक सम्झाउँदै भन्न लगाउँछन्। आमाको यति लामो छहारी पाएकोमा आफूलाई सौभाग्यशाली ठान्ने श्रेष्ठ भन्छन्, “मलाई हुर्काउन आमाले जे–जे गर्नुभयो अहिले म त्यही–त्यही गरिरहेको छु।” ७६ वर्षको उमेरमा ४० वर्षअघि बुबा लोकबहादुरको निधन भएको र गत वर्ष तीन बहिनीमध्ये एक हजुरीलाई ७० वर्षको उमेरमा गुमाएका डा. श्रेष्ठ परिवारका एक्ला छोरा हुन्। उनका लागि आमा अहिले छोरी जस्तो भएकी छन्। आमा–छोरा खेल्छन्, जिस्किन्छन् र रमाउँछन्। आमालाई अहिलेसम्म कुनै रोग नलागेको डा. श्रेष्ठले बताए।