यस लेखका साथ प्रस्तुत उहिलेका नेपालीका तस्वीरहरू कसले खिचे होलान् भन्ने कौतुहलको समाधान अनुसन्धानकर्ता जे.पी. लस्टीले सन् १९९२ को हिस्ट्री अफ फोटोग्राफी जर्नलमा गरेका छन्। उनका अनुसार नेपाल खण्डका फोटोग्राफर थिए, त्यति बेलाको लैनचौरस्थित ब्रिटिश रेसिडेन्सीमा एसिस्टेण्ट रेसिडेण्ट क्लेरेन्स कोमिन् टेलर। कलकत्ताबाट नेपाली जातजातिको माग आउँदा तत्कालीन रेसिडेन्ट जर्ज र्‍याम्सेले आफूसँग स्रोत साधन र फोटोग्राफी क्षमता भएको व्यक्ति नभएका बताए। जब राजपूतानामा भर्खरै फोटोग्राफी सिकेका टेलर काठमाडौं खटिए र खर्च तथा सामग्री पनि जुट्यो, सन् १८६३–६५ मा तस्वीरहरू तयार भए। शुरूमा रेसिडेन्ट र्‍याम्सेले तत्कालीन सर्वेसर्वा शासक जङ्गबहादुरले तस्वीर खिच्न रोक्छन् भन्ने ठानेका रहेछन्, तर जङ्गबहादुरले उत्सुकतापूर्वक अनुमति दिएर आफ्नो लागि फोटो अल्बम् समेत मागे। नेपाली फोटोग्राफीबारे गहिरो अध्ययन गरेका इतिहासकार प्रत्यूष वन्त लेख्छन्, “अरू कुनै प्रमाण नआएसम्म सी.सी. टेलरले सन् १८६३ मा खिचेका यी तस्वीरहरू नै नेपालभित्र खिचिएका पहिलो फोटोग्राफ मान्नुपर्छ।”  

तस्वीरहरू खिच्न जङ्गबहादुरले गोरा साहेबलाई विभिन्न समुदायका उद्गम थलोमा जान प्रमाङ्गी दिने सम्भावना कमै भएकोले सबै तस्वीर काठमाडौंमा खिचिएको अनुमान गर्न सकिन्छ। सिपाही र लडाकूका पहिरनमा गुरुङ, मगर तथा लिम्बू टुकडीहरू हेर्दा काठमाडौं दरबारको अनुमतिमा गोर्खाली सेनाका सदस्यहरूको तस्वीर खिचिएको हुनुपर्दछ।   

टाइम् क्याप्सुल  

नेपालका पहाडी समुदायका तस्वीरमा देखिने पहिरन, रहनसहन र परिवेशले पहाडको जनजीविका १५० वर्षअघि कति कष्टकर रहेछ भन्ने संकेत गर्दछन्। इतिहासकार लुड्विग स्टिलरले द साइलेन्ट क्राई पुस्तकमा कसरी एकीकरणपश्चात् साम्राज्यवादी सोचले गरिएको पश्चिमतर्फको चढाइको खर्चले सम्पूर्ण नेपाली जनतालाई गरीब बनायो भनेर लेखेका छन्। जङ्गबहादुरको उदयताका खिचिएका यी तस्वीरले त्यस बेलाका नेपाली जनताको विपन्नता आज हाम्रोसामु ल्याइदिएका छन्। तर के पनि भन्नुपर्छ भने भारतवर्षमा केन्द्रित संग्रहका तस्वीरहरूले उपमहाद्वीपमा सबैतिर नै गरीबीको अवस्था संकेत गरेका छन्।  

यो कृतिमा नेपालको पहाडमा गुरुङ, लिम्बू, मगर, 'मुर्मि' (तामाङ), सुनुवार र नेवार समुदायका मुख्यतः पुरुषहरूको तस्वीर राखिएको छ। सामूहिक पोजका तस्वीर पनि छन्।  

पिपल अफ् इण्डिया को उत्कृष्ट तस्वीरमध्ये पर्दछ गुरुङ पुरुषको पोट्रेट (पृ.१८), जसलाई धेरैले उक्त कृतिबारे चर्चा गर्दा अगाडि सारेको पाइन्छ। गलामा जन्तर झुण्डिएका, तगुवा पहाडे टोपी लगाएका, टोपी मुनि लामो कपाल फैलिएको, ओठमाथि जुुँगाको रेखी बसेको र एकटकसँग क्यामेराको लेन्समा हेरेका यी युवकले हामीलाई १५० वर्षको अन्तरालबाट नियालिरहेका छन्। उनी भनिरहेछन्, 'हाम्रो तस्वीर हेरेर आफ्नो इतिहास बुझने चेष्टा गर!' वास्तवमा यी तस्वीरहरू नेपाली जनजीविकाका 'टाइम् क्याप्सुल' जस्ता हुन्।  

यी गुरुङ पुरुषको माथिल्लो पहिरन नेवार, खस् र लिम्बू 'मोडल' को जस्तै छ― छाती छोप्ने 'मेखलो' अनि बाहिरी पहिरनमा हात र कुम छोप्ने र दुवैतर्फबाट नाइटोतिर ल्याएर तुना बाँध्ने आजभोलि नदेखिने डिजाइन। यो लोप भइसकेको पहिरनबारे अनुसन्धान जरुरी देखिन्छ, र यसपछिको शताब्दीमा लवेदाले कसरी यसलाई विस्थापित गर्‍यो भन्ने पनि मननयोग्य छ।  

शिरमा कसैले फेटा (सुनुवार) या तगुवा नेपाली टोपी (खस्, नेवार, गुरुङ) लगाएका छन् भने तामाङ र मगरका पोट्रेटमा आजभोलि केही तिब्बती लामाले जस्तै कान छोप्ने खालको टोपी लगाएको देखिन्छ। प्रायः सबै पुरुषका कम्मरमा खुकुरी छन्, नेवारको बाहेक।  

सुनुवार, भोटिया र लिम्बू महिलाको तस्वीर हेर्दा तिनै समुदायका आजभोलिका महिलाको पहिरन र श्रृंगार भन्दा धेरै फरक पाइँदैन, जबकि पुरुषहरूको पहिरन र भेषभुषामा उतिबेलादेखि अहिलेसम्म धेरै फेरबदल आएको छ। 

सिपाहीको टुकडीको रूपमा पोज गरेका गुरुङ, लिम्बू र मगरहरू गोर्खाली फौजका अंश हुँदा हुन् तापनि उनीहरूका पहिरन तथा युद्ध औजारहरू धनुकाण सहितको तस्वीरले एकीकरण पूर्वको समयको समेत आभास गराउँछन्। यो कुराले महत्व राख्ला–नराख्ला, तर लिम्बू टुकडीका सदस्यले खुकुरी बायाँ कम्मरमा तल फर्काएर पटुकामा घुसारेका छन् भने मगर र गुरुङले कदको बीचबाट दायाँपट्टि ढल्कने गरी। यसमा स्थानीयता लुकेको पनि हुन सक्छ। चाखलाग्दो कुरा, उतिखेर सबैतिरका पहाडे पुरुषले केश कान भन्दा तल झ्ण्डै कुमसम्म आउने गरी राख्दा रहेछन्। 

नेपाली सबअर्ल्टन्  

आजभोलि समुदायको नामकरणको छलफल चलिराख्दा उतिबेलाका बेलायती अफिसरले भने तस्वीरसँगै राखेका विवरणमा तमुलाई गुरुङ र तामाङलाई 'मुर्मि' अनि लिम्बूलाई 'याक्थुङ्' नभनी लिम्बू नै भनेको पाइयो। प्रत्यूष वन्तका अनुसार तस्वीरहरूसँग छापिएको समुदायहरूको विवरण पूर्व बेलायती रेसिडेन्ट ब्रायन हड्सन्को लेखनमा आधारित छ। 

अधिकांश 'मोडल' हरू युवा देखिन्छन् भने एक लिम्बू वयस्क र एक मगर वृद्ध छन्। पहिरनको सन्दर्भमा बाँडा भनेर चिनाइएका नेवार पुजारी समूहले जामा लगाएको छ। उतिबेला फोटा खिच्दा एक्सपोजर लिन एक–दुई सेकेण्ड लाग्ने हुनाले तस्वीरहरू स्वस्फूर्त अवस्थामा नभई पोज गराएर खिच्नुपर्ने आवश्यकता थियो। तर पनि टेलरले कतिपय फोटो सेसनमा क्यामेरामा सामान्य र अनौपचारिक अवस्था दर्शाउन खोजेका छन्। त्यसै अनुरुप एक खस पुरुष कोदालो छेउमा राखेर आफ्नो मित्रको काखमा निदाइरहेको जस्तो गर्दछन्।  

नेपालको इतिहाससँग जोडिएको पिपल अफ् इण्डिया का यी तस्वीरको गहिरो अध्ययन र समाजशास्त्रीय विश्लेषण जरूरी छ। इतिहासविद्, अर्थशास्त्री, मानवशास्त्रीले पक्कै इतिहासकालका यी नेपाली नागरिकको अनुहार, रहनसहन र भेषभुषाबाट उतिबेलाको नेपालबारे तथ्यहरू तान्न सक्ने छन्। 

१५० वर्षअघिको नेपाल दर्शाउने यी तस्वीरले त्यसभन्दा एक–दुई शताब्दीअघिकै युगको चित्र समेत हाम्रोसामु ल्याइदिएका छन्। किनभने उतिबेला सामाजिक संक्रमण आज जस्तो चलायमान थिएन। नेपाली 'सबअर्ल्टन्' जनताको इतिहासमा शोध गर्नेलाई यी फोटाहरूले निश्चय नै सघाउ पुर्‍याउने छन्। 

सहयोगका लागि धन्यवादः