कैलालीको टीकापुरबाट काठमाडौं हिंडेको बस कर्णाली पुल पार गरेको केही समयपछि एक्कासी बाटोमा रोकिन्छ, माओवादीले रूख तेस्र्याएका कारण । केही समयअघि बर्दियाको भुरिगाउँबाट सोही बसमा एक नवविवाहित जोडी चढेका हुन्छन् । गाडी फर्काउने प्रयास गरेमा ध्वस्त पार्ने माओवादी कार्यकर्ताको खबरदारीका कारण यात्रुहरू थर्कमान हुन्छन् । त्यही वेला नेपाली सेनासँग माओवादीको दुई घण्टा लामो गोलाबारी चलेपछि झ्यालबाट छिरेको बमका छर्राले नवविवाहित दुलहीको मृत्यु हुन्छ भने दुलाहाले एउटा हात गुमाउँछन् ।

गगनसिंह थापाको भर्खरै प्रकाशित पुस्तक कर्णालीको छेउछाउ मा १० वर्षे द्वन्द्वले पारेको प्रभावको एउटा प्रसंग हो, यो । माओवादी र राज्य दुवै पक्षबाट सर्वसाधारणले पाएको हैरानीबारे थापा लेख्छन्, “त्यतिवेला नेपाली जनजीवन दुई ढुंगाबीचको तरुल भएको थियो ।”

१५÷१६ हजार नेपालीको हत्या गरेर, अर्बौं लूटपाट गरेर कसले के पायो ? विस्थापित परिवार स्थापित हुन सकेका छैनन् । अपाङ्ग, घाइतेको अवस्था उस्तै छ, मल्हमपट्टी पाएका छैनन् । राहतका लागि दातृ निकायले दिएको रकम आफैं कुम्ल्याउँछन्, पीडकहरू । थापा त्यहाँ प्रश्न गर्छन्, के तिमीहरूको छातीभित्र च्वास्स बिझ्दैन, उनीहरूको चहराइरहेको त्यो घाउ ? साम्यवादी, जनवादी फल टिप्न प्रयोग गरिएको लासको सिंढी चढेको रूखमा त प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रका मीठा फल रहेछन् । आज त्यही स्वादिष्ट फल खान हतार भइरहेछ, तँछाड–मछाड भइरहेछ, लुछाचुँडी भइरहेछ भनेर माओवादीको हिंसात्मक विद्रोहमाथि व्यङ्ग्य गरेका छन्, लेखक थापाले । माओवादीबाट पीडित लाखौंमध्येका एक हुन्, लेखक स्वयं पनि । उनको घरबाट माओवादीले गतिला वस्तु लगेर बाँकी सबै सामान जलाएका थिए । यसक्रममा पुस्तकको पाण्डुलिपि समेत खरानी बनाइदिएकोमा आक्रोश पोखेका छन् लेखक थापाले, पुस्तकमा ।

द्वन्द्वसँगै कर्णाली छेउछाउको जनजीवन र संस्कृतिको जीवन्त चित्रण छ, पुस्तकमा । कर्णालीको इतिहास, समाज, राजनीति र पीडा समेटिएको पुस्तकमा सुदूरपश्चिममा व्याप्त आर्थिक दुरवस्था, सामाजिक विषमता र अशिक्षाको चित्रण पनि छ । तीन वर्र्ष प्रहरी सेवामा काम गरेपछि राजीनामा दिएर दुर्गम गाउँमा विद्यालयमा पढाएको वेला छोरीलाई पनि स्कूल पठाऔं भन्ने सन्देश दिन सफल भएको उनको अनुभव छ, त्यहाँ । पुस्तक पढेपछि कर्णाली वरिपरि बसेर त्यहाँको जनजीवनको आफैंले अनुभव गरेको भान हुन्छ पाठकलाई । नूनतेलका लागि १० दिनसम्म हिंडेर हाट जानुपर्ने, कामको लागि भारतका विभिन्न शहर गएर नोकरी गर्नुपर्ने सुदूरपश्चिमको बाध्यता दर्शाइएको छ, पुस्तकमा । बाल्यकालदेखिका घटना समेटिएको पुस्तकमा लेखक थापाले जातीय छुवाछूतले समाजमा पारेको असरबारे पनि उल्लेख गरेका छन् ।

पछिल्लो समय सामाजिक सेवासँगै राजनीतिमा सक्रिय थापाले २०३६ को जनमत संग्रह तथा २०४६ र २०६२/६३ को आन्दोलनमा सरिक हुँदाको प्रसंग उल्लेख गरेका छन् । जनमत संग्रहअघि वीपी, गणेशमान र कृष्णप्रसाद भट्टराईसँग कैलालीमा भएको भेटघाटको प्रसङ्ग उल्लेख गर्ने क्रममा लेखक थापाले २०४२ को बमकाण्डमा घरमा छापा मार्दा वीपीसँग फोटो किन खिचाइस् भनेर अराष्ट्रिय तत्वका नाममा आफूलाई जेल हालिएको प्रसङ्ग उल्लेख गरेका छन् । थापाको पुस्तकमा २०६२/६३ को आन्दोलनमा गोङ्गबुमा प्रहरीको गोलीले आन्दोलनकारी ढलेका वेला लुकेर क्यारमबोर्ड खेल्दै गरेका एक जना पूर्वमन्त्री र घरमा लुकेर बसेका अर्का एक जना नेताको अर्को एक प्रसंग पनि छ ।

समाजमा व्याप्त सबै किसिमका विकृति र विसंगतिलाई औंल्याउँदै संगतिपूर्ण समाज स्थापना हुनुपर्नेमा लेखक थापाको जोड छ । प्रजातन्त्र प्राप्तिपछि पनि कर्णालीमा अभाव, गरीबी र पछौटेपन कायम रहेको र यो क्षेत्रको मुहार फेरिन नसकेकोमा थापाले पुस्तकमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । ग्रामीण जनजीवनमा बोलिने शब्दको प्रयोगले पुस्तकलाई पठनीय बनाएको छ । तर पनि कतिपय प्रसंगलाई अनावश्यक रूपमा तन्काउँदा पुस्तकको आकार मात्र बढेको पाठकले बुझ्न सक्छन् ।

रामजी दाहाल