संस्कृतिको धनी हामीकहाँ विभिन्न जाति तथा समुदायका विभिन्न जात्रा र पर्व छन् । कर्णाली क्षेत्रका जुम्ला, कालीकोट, बाजुरा, मुगु लगायत जिल्लामा पैठहरू निकै रौनकतापूर्वक मनाइन्छ । दमाहाको राग अनुसार धामी नाच्नु (पतुर्ने) नै पैठको मुख्य विशेषता हो । पैठमा सेतो दौरा, शिरमा फेटा, गलामा रुद्राक्ष तथा फूलका माला लगाएर धामीहरू दमाहाको धुनमा पतुर्ने गर्छन् ।
स्थानीय देवहरूको उत्सव पैठ अन्तर्गत मष्टा देवको पैठ, झ्या देवको पैठ, लाकुराको पैठ, ह्याकर लौडिसिमेको पैठ, महादेवको पैठ, लामा विष्णुको पैठ, बाटपालाको पैठ, खापर देवको पैठ इत्यादि पर्छन् ।
पैठ मनाउने मुख्य महीना साउन हो भने तिथि एकादशी, पूर्णिमा र दशमी हुन् । तर, विभिन्न समुदायका आफ्ना देवीदेवता अनुसारको तिथि पर्छ । लामा विष्णुले पैठ साउन पूर्णिमामा मनाउँछन् भने झ्यादेवले साउन एकादशीमा, लौडिसिमेदेवले पूर्णिमामा मनाउँछन् । केही समुदायले तिथि हेरेर दशैंपछि पैठ मनाउने गर्छन् । पैठका आ–आफ्ना विशेषता छन् । केही पैठमा पशुबलि चढाइन्छ त केहीमा दूध ।
मुगुका पूर्व जिल्ला शिक्षा अधिकारी जवाहरलाल हमाल पैठ आर्य–खसका पुर्खाहरूले ठाउँ, परम्परा, जातिगत संस्कृति अनुसार आफ्नो कुल देवतालाई मान्ने विशेष पर्व भएको बताउँछन् । उनका अनुसार, आजभोलि भने पैठलाई जात्रा भन्दै भेटघाट तथा रमाइलो गरेर मनाइएको पाइन्छ ।
दमाहा र देउडाको रौनक
पैठमा पैठारु (पैठ हेर्ने दर्शक) ले वरिपरि घेरेका हुन्छन् । बीचमा विभिन्न जातिका धामीहरूको समूह र किनारामा दमाईहरू दमाहाका साथ उभिएका हुन्छन् । दमाहाको धुन बजेसँगै धामीहरू कम्मर हल्लाउँदै पतुर्छन् । पतुर्दै काम्न थालेपछि धामीमा देउता चढेको मानिन्छ । धामीलाई देउता चढ्न दमाईले दमाहा बजाउनैपर्छ । पछिल्लो तीन वर्षदेखि पैठमा दमाहा बजाउँदै आएका जुम्लाको कनकासुन्दरी माध्यमिक विद्यालयमा कक्षा १० मा अध्ययनरत जनक परियार धामीहरूमा देउता चढाउन कहिलेकाहीं लगातार दुई घण्टासम्म दमाहा बजाउनुपर्ने बताउँछन् ।
प्रत्येक धामीको आ–आफ्नै धुन हुन्छ । अन्य धुनमा उक्त देवताका धामीलाई देउता आउँदैन । जुम्लाको सिंजा गाउँपालिकाका लौडिसिमदेवका धामी प्रताप दमाई आफूलाई देउता आउन लौडिसिमेको राग चाहिने बताउँछन् ।
धामी पतुरिसकेपछि पैठारुहरू देउडा खेल्ने गर्छन् । देउडा समूह–समूह बाँधेर खेलिन्छ । महिलाको छुट्टै देउडा खेल हुन्छ भने पुरुषको छुट्टै । यसले पैठको माहोलमा रौनकता थप्छ ।
धामीहरूको समूहभित्र पनि मूल धामी, सहायक धामी तथा डाङ्ग्री (धामीको पूजाआजाको सामान हेरचाह गर्नेहरू) हुन्छन् । प्रत्येक देवताको एक जना मात्र मूल धामी हुने परम्परा छ । सहायक धामी दुई जना भन्दा धेरै हुन्छन् । देउता चढुन्जेलसम्म धामीहरू काम्ने, खाम भाषा बोल्ने र पैठारुलाई टीका लगाउने गर्छन् ।
कर्णाली क्षेत्रको सम्पत्ति
पैठको दिनमा ठूलो मेला लाग्छ । प्रायः ठूला देवहरूका पैठ पाटनमा आयोजना गरिन्छ भने साना तथा स्थानीय पैठ गाउँगाउँमा लाग्ने गर्छ । नयाँ लुगा लगाएर साथीसँगीको समूह–समूहमा पैठ हेर्न जाने चलन छ । सबै उमेर समूहका मानिस घण्टौं हिंडेर पैठमा मेला भर्न पनि जान्छन् । आफ्नो ठाउँमा पैठ हुने बेला भारतमा श्रम गर्न गएका युवाहरू पनि घर फर्कने गर्छन् ।
कनकासुन्दरी गाउँपालिकाका धन वड नेपाली पैठलाई सामाजिक तथा धार्मिक पर्व मान्छन् । पैठ भन्नेबित्तिकै यहाँका स्थानीयहरूमा छुट्टै उमङ्ग ल्याउने र यसले घर–परिवार गाउँघरलाई एकढिक्का बनाउने उनको बुझइ छ ।
पैठलाई सरकारी तवरबाट प्रवद्र्धन गर्ने हो भने आन्तरिक तथा बाहिरी पर्यटक कर्णालीमा भित्र्याउन सकिन्छ ।